Biofobia. Co zrobić, gdy strach przed przyrodą nas paraliżuje?

Biofilia i biofobia – czym się różnią?

Biofilia to wrodzone ludzkie zainteresowanie przyrodą i potrzeba kontaktu z nią wynikająca z naszej przynależności do świata natury. Pojęcie to zostało opisane przez psychologa i filozofa Ericha Fromma w 1964 roku, który podkreślał, że bliskość natury wpływa korzystnie na funkcjonowanie człowieka i jego ogólne samopoczucie. W 1984 roku amerykański biolog Edward O. Wilson rozwinął tę teorię, sugerując, że ludzie mają genetycznie i ewolucyjnie ukształtowany pociąg do określonych rodzajów krajobrazów i elementów przyrody, co wpływa na naszą skłonność do przebywania w otoczeniu innych organizmów żywych. Zjednoczenie się z przyrodą odgrywa bowiem ważną rolę w ludzkich procesach poznawczych, społecznych i emocjonalnych.

Z kolei biofobia to lęk przed przyrodą, obejmujący zarówno konkretne gatunki zwierząt, takie jak węże czy pająki, jak i ogólną niechęć do natury. Taka postawa może prowadzić do odrzucania przyrody na rzecz technologii i wytworów ludzkiej cywilizacji. Amerykański ekolog David W. Orr uważa, że biofobia jest cechą nabytą kulturowo – konsekwencją współczesnego stylu życia, który oddala nas od natury, sprawiając, że stajemy się obojętni wobec losu innych żywych stworzeń i wrogo nastawieni do świata przyrody.

Jakie są przyczyny biofobii?

Istnieje wiele potencjalnych przyczyn biofobii, związanych z czynnikami ewolucyjnymi, środowiskowymi i psychologicznymi. Psychologia ewolucyjna sugeruje, że biofobia może wynikać z instynktownej niechęci względem potencjalnie niebezpiecznych elementów w środowisku naturalnym. Człowiek pierwotny unikał zagrożeń, takich jak jadowite zwierzęta, trujące rośliny czy nieznane tereny, co zwiększało jego szansę na przetrwanie.

Strach przed naturą może być więc pozostałością tego adaptacyjnego zachowania, rozwiniętego w celu ochrony jednostek przed krzywdą w nieznanych środowiskach. Badania przeprowadzone przez Öhmana i Mineka w 2001 roku wskazują, że lęk przed zwierzętami, takimi jak węże czy pająki, jest częścią ewolucyjnego mechanizmu obronnego, obecnego do dziś. 

Inną przyczyną biofobii mogą być traumatyczne doświadczenia związane z przyrodą, takie jak poważne ukąszenie owada, zgubienie się w nieznajomym terenie czy doświadczenie ekstremalnych warunków pogodowych. Teoria uwarunkowania w psychologii wyjaśnia, że nieprzyjemne zdarzenia mogą wywoływać trwałe skojarzenia między danym bodźcem a lękiem czy dyskomfortem.

Strategie leczenia biofobii

Badania psychologiczne proponują szereg strategii mających na celu radzenie sobie z lękiem, w tym także z biofobią. Koncentrują się one na stopniowym oswajaniu z przyrodą osoby dotkniętej fobią, a także zmianie postrzegania natury i opanowaniu reakcji wynikających z lęku i stresu. Skuteczną formą pomocy jest terapia poznawczo-behawioralna, której efekty – związane z obniżaniem nadmiernego lęku – są dowiedzione naukowo.

Terapia stopniowej ekspozycji

W leczeniu fobii, w tym biofobii, psychoterapeuci stosują najczęściej metodę ekspozycji, która polega na stopniowym oswajaniu pacjenta z obiektem lęku. W przypadku biofobii proces można rozpocząć od oglądania elementów przyrody na zdjęciach lub filmach, co pomaga budować poczucie bezpieczeństwa.

Z czasem można zwiększać intensywność bodźca, wprowadzając kontakt z rzeczywistymi, mało stresującymi środowiskami, takimi jak podwórko wokół domu czy pobliski park. Badania wskazują, że stopniowa ekspozycja na naturalne elementy zmniejsza niepokój i lęk, buduje tolerancję na bodźce i tworzy pozytywne skojarzenia z przyrodą, co pomaga zredukować lęk.

Habituacja – siła przyzwyczajenia

Kluczowym elementem psychoterapii jest wywołanie habituacji, czyli zmniejszenia wrażliwości na powtarzające się bodźce. Osoby z fobią często unikają tego, czego się boją, co tylko utrwala lęk. Stopniowe konfrontowanie się z obiektem strachu, np. widokiem pająka, pozwala z czasem na osłabienie reakcji i zmniejszenie ich intensywności. Przykładowa strategia psychoterapii opartej na takim działaniu może wyglądać następująco:

1. Wizualizacja i ekspozycja na media

Dla osoby cierpiącej na biofobię sam widok elementów przyrody, takich jak owady czy gęste lasy, może wywołać silny strach. W związku z tym proces terapeutyczny powinien rozpocząć się od minimalnej ekspozycji – wizualizacji lub oglądania zdjęć i filmów przedstawiających naturalne krajobrazy, np. kojące zdjęcia plaży, lasów czy łąk.

2. Kontrolowana ekspozycja na naturę w zamkniętych pomieszczeniach

Gdy osoba dotknięta fobią poczuje się komfortowo z obrazami, następnym krokiem może być wprowadzenie małych, niezagrażających elementów natury w pomieszczeniach zamkniętych, takich jak rośliny doniczkowe, kamyki czy muszelki. Ta faza pozwala tworzyć pozytywne skojarzenia z elementami przyrody w znajomym otoczeniu, budując pewność siebie w środowisku o niskim ryzyku.

3.  Doświadczenia o niskiej intensywności na świeżym powietrzu

Po oswojeniu się z elementami natury w pomieszczeniu, kolejny etap terapii to krótkie, kontrolowane doświadczenia na świeżym powietrzu, w miejscach o mało intensywnych bodźcach – takich jak cichy ogród, park, a nawet balkon z kilkoma roślinami. Celem tego etapu jest stworzenie strefy komfortu w otoczeniu naturalnym bez przytłaczania osoby dotkniętej fobią.

4. Stopniowa ekspozycja na bardziej złożone naturalne krajobrazy

Kolejny etap może obejmować stopniowe zwiększanie złożoności i różnorodności naturalnych środowisk – może to być np. krótki spacer po utwardzonym szlaku leśnym czy wizyta w parku z otwartymi przestrzeniami i dziką przyrodą. Osoba dotknięta fobią może wyznaczyć sobie własne cele, takie jak obserwowanie zwierząt z daleka lub przechadzanie się pośród drzew.

5. Stałe interakcje z różnorodnymi środowiskami naturalnymi

Następnie można przejść do dłuższych doświadczeń, takich jak wędrówki po lesie lub spędzanie czasu w pobliżu naturalnych zbiorników wody. Na tym etapie reakcje lękowe powinny być już na tyle niskie, że możliwe stanie się cieszenie się obecnością przyrody. Proces ten powinien być stopniowy, pozwalając danej osobie poświęcić tyle czasu, ile potrzeba na każdym etapie, aż poczuje się ona komfortowo.

Terapia stopniowej ekspozycji zwykle jest skuteczna, ponieważ buduje poczucie kontroli nad lękami, jednocześnie tworząc pozytywne skojarzenia z wcześniej stresującymi bodźcami. Każdy mały sukces wspiera kolejne kroki w pokonywaniu biofobii w kontrolowany i motywujący sposób.

Uważność i techniki relaksacyjne

Medytacja uważności i techniki relaksacyjne, takie jak ćwiczenia oddechowe, również mogą być pomocną strategią radzenia sobie z fobiami, w tym z biofobią. Badania sugerują, że praktykowanie uważności zmniejsza uczucie niepokoju i poprawia zdolność do zachowania spokoju.

Techniki, takie jak głębokie oddychanie czy progresywne rozluźnianie mięśni, także wspierają osoby dotknięte fobią. Badanie przeprowadzone przez Jona Kabata-Zinna i innych wykazało, że redukcja stresu oparta na uważności (MBSR) jest skuteczna w zmniejszaniu reakcji lękowych, co może pomóc w opanowaniu fizjologicznych reakcji stresowych związanych z biofobią.

Negatywne konsekwencje biofobii

Współczesne warunki środowiskowe – zwłaszcza w miejscach wysokozurbanizowanych – powodują, że wiele osób dorasta w ograniczonym kontakcie z naturą, co może prowadzić do poczucia wyobcowania i strachu przed przyrodą. Brak naturalnej ekspozycji na środowisko naturalne może przyczyniać się do poczucia dyskomfortu, ponieważ środowiska miejskie często stawiają na sztuczne krajobrazy i technologie.

Badania prowadzone m.in. przez Rogera S. Ulricha wykazały, że osoby przyzwyczajone do środowisk zurbanizowanych mogą odczuwać zwiększony niepokój w kontakcie z naturą, co z kolei może spowodować rozwój biofobii. Ograniczone interakcje z przyrodą utrudniają tworzenie pozytywnych skojarzeń z nią, sprzyjając intensyfikacji lęku.

Osoby dotknięte biofobią mogą również ograniczać aktywności na świeżym powietrzu, takie jak spotkania towarzyskie, piesze wędrówki lub podróże, co może prowadzić do izolacji, ograniczenia interakcji społecznych i obniżonej jakości życia. Jak zauważa David W. Orr, osoby unikające natury tracą szansę na doświadczanie biofilii – naturalnej potrzeby kontaktu z przyrodą oraz płynącej z tej relacji satysfakcji i radości.

Biofobia może powodować szereg negatywnych skutków dla zdrowia psychicznego i fizycznego: większy stres, obniżony nastrój i trudności w relaksowaniu się. A tymczasem kontakt z przyrodą ma działanie terapeutyczne – zmniejsza poziom stresu i poprawia samopoczucie. Oznacza to, że bez tych korzyści osoby z cierpiące na biofobię zmagają się ze znacznie obniżoną jakością życia.

^{Bibliografia:}

1. ^{American Psychological Association, APA Dictionary of Psychology (2nd ed.), 2015.}
2. ^{Ohman, A. & Mineka, S., Fears, phobias, and preparedness: toward an evolved module of fear and fear learning. Psychological review, 108(3), 483–522, 2001, https://doi.org/10.1037/0033-295x.108.3.483}
3. ^{Rachman S., The conditioning theory of fear-acquisition: A critical examination, Behaviour Research and Therapy, 15(5), 375–387, 1977, https://doi.org/10.1016/0005-7967(77)90041-9}
4. ^{Ulrich R.S., Biophilia, Biophobia, & Natural Landscapes. The Biophilia Hypothesis. Island Press, Washington DC, 73-137, 1993.}
5. ^{Orr D.W., Love It or Lose It: The Coming Biophilia Revolution. The Biophilia Hypothesis, Island Press, Washington DC, 415-440, 1993.}
6. ^{Kaplan, S., The Restorative Benefits of Nature: Toward an Integrative Framework. Journal of Environmental Psychology. 15. 169-182. 10.1016/0272-4944(95)90001-2, 1995.}
7. ^{Kaplan R. & Kaplan, S., The Experience of Nature: A Psychological Perspective. Cambridge University Press, 1989.}
8. ^{Bandura A., Blanchard E. B., & Ritter B., Relative efficacy of desensitization and modeling approaches for inducing behavioral, affective, and attitudinal changes, Journal of Personality and Social Psychology, 13(3), 173–199, 1969, https://doi.org/10.1037/h0028276}
9. ^{Kabat-Zinn J., Massion A. O., Kristeller J., Peterson L. G., Fletcher K. E., Pert L., Lenderking W. R. & Santorelli S. F., Effectiveness of a meditation-based stress reduction program in the treatment of anxiety disorders. The American journal of psychiatry, 149(7), 936–943, 1992, https://doi.org/10.1176/ajp.149.7.936}